به گزارش خبرنگار وسائل؛ حجت الاسلام مهدی همازاده، مدرس حوزه و دانشگاه در نشست« فقه هنر» که در دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی برگزار شد، گفت: ما درباره فقه فقه هنر وقتی می خواهیم تدریس کنیم به دنبال کدام بخش از میراث فقهی خودمان باید برویم.
وی با بیان اینکه در نگاه اول به نظر می رسد که ما راجع به شهر و مجسمه سازی در مکاسب مباحثی را داریم، اظهارکرد: معمولا به این نتیجه می رسیم که اگر بخواهیم راجع به فقه هنر صحبت کنیم از لابلای مکاسب می توان این موضوع را استخراج کرد و در عین حال حاشیه ای برای آن می گذاریم که نظر جدیدی به نظر آید.
حجت الاسلام همازاده با بیان اینکه درباره چیستی غنا یک دعوا است، اظهارکرد: بررسی هایی صورت گرفته بود و به عنوان نمونه در درس خارج فقه غنا به این نتیجه رسیده بودند که ما به زمان قوم عرب و زمان امام سجاد برگردیم که همان عرب متقدم است و آنان غنا را بسترساز فحشا می دانند.
وی با اشاره به اینکه این پژوهش ها می تواند ادامه پیدا کرد و اگر بخواهیم تراث فقهی درباره این موضوعات تحقیق کنیم همچنان این جایگاه و ظرفیت و زمینه سازی وجود دارد که درباره فقه غنا، مجسمه سازی و اسباب و وسایل لهو پژوهش داشته باشیم ودر این زمینه به دیدگاههای جدیدی نیز می رسیم، بیان داشت: ولی بعضی اوقات سؤوالاتی در متون کهن ما به ذهن می رسد که این پرسش ها با همین روش شناسی مرسوم پاسخ گفتن به آن دشوار است .
این محقق و پژوهشگر حوزوی با بیان اینکه مثلا ما در دوره صدراسلام چیزی به عنوان هنر مجسمه سازی نداشتیم و مجسمه سازی به مثابه هنر نبوده است و اینها بت تراش ها بوده اند و بعد از اینکه اسلام آمد این ادامه پیدا کرد و در بهترین حالت به صورت مجسمه های تزئینی درآمد، اظهارکرد: این موضوع درشرایطی است که حتی در زمان امام جعفر صادق(ع) بت پرستی رواج دارد وغیر عرب ها و ایرانی های آن دوران در مقابل این مجسمه ها تعظیم می کنند و این سنت بت پرستی وجود داشته است و تازه این سنت توسط پیامبراسلام به زمین زده شده است.
وی ادامه داد: این مقابله جدی نیاز دارد تا به یک عنوان دیگر رشد نکند چرا که در پیرامون آن سرزمین، همچنان این بت پرستی تبلیغ و ترویج می شود و در چنین شرایطی مجسمه ساز به مثابه یک هنر با کارکردهای امروزی مطرح نبوده است و آیا نمی شود گفت که موضوع متحول شده است و آن حکم ها مربوط به موضوع دیگری بوده است؟
مناسبات حکم و موضوع در آن دوران با شرایط امروزی متفاوت است
حجت الاسلام همازاده خاطرنشان کرد: شما به این حکم توجه کنید که اگر کسی مجسمه ای بسازد از اسلام خارج می شود و جایگاه خودش را باید برای آتش دوزخ آماده کند و اینگونه فکر کنید که شما کنار دریا نشسته اید و این ماسه ها را شبیه یک مجسمه کردید و گفته می شود که از اسلام خارج شده اید و این مناسبات حکم و موضوع در آن دوران با شرایط امروزی متفاوت است و صرفا ساخت مجسمه نیست و در همان سنت بت پرستی باید به دنبال چرایی این حکم ها بود و از طرفی در امتداد آن سنت و مقابله ای که برای از بین بردن آنها صورت می گیرد، این احکام نیز وجود دارد.
وی با بیان اینکه در باب غنا همین سؤوالات وجود دارد و در دوره ای که پیامبر آمد و در واقع حکام جور به جای اوصیای حق نشستند ما دوباره یک کارکرد خاص فساد آمیز از غنا را می بینیم و این موضوع در تاریخ اسلام ثبت و ضبط است که غنا خوان ها از مردان و زنان وجود دارند که در دستگاه اموی و عباسی چه زنان و چه مردان رفت و آمد داشتند، بیان داشت: اما این مراسم غناخوانی فقط به خواندن این زنان و کنیزها ختم نمی شود و بعد از آن مجلسی بود و عیش و نوشی که مرحوم فیض به این موضوع درباره غنا اشاره کرده است که البته از طرف فقها رد شده است.
این محقق و پژوهشگر حوزوی با بیان اینکه مرحوم فیض می فرماید شاید حکم به آن جلسه و اختلاط زن و مرد و شراب نوشی ها و فحشاهایی که در کنار آن بود و به خوانندگی برنمی گردد بلکه غنا آن مجلس است که همراه با خوانندگی آمده است، ابراز کرد: حتی می توان اینگونه گفت که غنا همان خوانندگی است و در آن فضا کارکرد دیگری دارد.
در مباحث فقهی به خاطر تحول در کارکرد، موضوع عوض شده است
وی با اشاره به این مطلب که اگر شما کارکرد را از مؤولفه های موضوع بدانید که بسیاری اینگونه می دانند، اظهارکرد: در مباحث فقهی، به خاطر تحول در کارکرد، موضوع عوض شده است و تغییر موضوع به دلیل تغییر کارکرد اتفاق می افتد و امکان دارد و البته اینها نتیجه گیری نیست و احتمالات است.
آیا فقه سینما داریم؟
وی با بیان اینکه پاسخی که به نحوی روش مند این پرسش ها را دنبال کرده باشد تا به امروز وجود ندارد، بیان داشت: از طرفی راجع به آن چیزی که درسنت خودمان داریم مانند مجسمه سازی و غنا و یک سری پرسشها نیز وجود دارد که اساسا مستحدث است و سینما در این زمره قرار می گیرد چرا که معلوم است و متون کهن ما درباره آن ساکت است چرا که آن موضوع وجود نداشته است و با این وضعیت چه چیزی درباره سینما می توان گفت؟ در این حالت آیا می توان مباحثی مانند نگاه به نامحرم و حجاب را در این مقوله قرار داد و تلبس زن به مرد به این معنا که زنان کارهای مردانه انجام می دهند نیز گفته شود و احکام مختلفی استخراج شود و اینها فقه سینما شود؟
حجت الاسلام همازاده با اشاره به این مطلب که در موضوع شناسی نیاز به کار داریم، اظهارکرد: چرا که سینما یک زبان خاص دارد و مثل همه هنرها است و زبان اختصاصی برای خودش دارد و راجع به این امر چه چیزهایی می توان گفت. اگر قرار است که باور پذیر باشد که یکی از مؤولفه های مهم زیباشناسی درباره سینما همین موضوع است و چه بسا مهمترین مؤولفه باورپذیر بودن است و شما می توانید در مراسم عروسی یک زن را چطور نمایش دهید آیا می توان اینها را حذف کرد و اتاق خصوصی هم نباشد؟
سینمای تصنعی در پرتو فقه سینما
وی ادامه داد: بعضی کارگردان ها می گویند اگر بخواهند درباره سینما به این شکل پیش برویم چیزی از سینما نخواهد ماند و نمی توان حتی فیلم های خانوادگی ساخت و یا مجبور می شویم که تصنعی بسازیم که دیگر باور پذیر نیست و شرایط دیگر رئال نمی باشد و از طرفی بازنمایی واقعیت صورت نمی گیرد.
حجت الاسلام همازاده با طرح این پرسش که آیا باید کل سینما را حذف کرد و یا بگوییم عیبی ندارد و همه اینها حذف شود و هر چه بماند خوب است و آیا زن با کلاه گیس می تواند داخل آشپزخانه و اتاق خواب و منزل خود باشد برای اینکه باور پذیر شود چرا که
هیچ زنی با روسری از رختخواب بلند نمی شود اما در تلویزیون ما اینگونه است، اظهارکرد: در چنین شرایطی این موضوع به مخاطب القاء می شود که این یک اتفاق نیست و فقط فیلم است و به همین دلیل همزاد پنداری و همراهی با قصه وجود ندارد و به نظر می رسد که شناخت موضوع برای صدور حکم خیلی بیشتر از توضیح کارشناس برای فقیه باید معنی شود اما در کشور ما شاهد این موضوع نیستیم حتی درباره هنرهای جدید.
وی با بیان اینکه موضوعات جدید مانند جنسیت و هنر وجود دارد، ابراز کرد: آیا حضور زن در سینما احکام خاصی را به دنبال می آورد؟ کودک و هنر در چه جایگاهی قرار دارد و راجع به فقه هنر کودکان تحقیقی انجام می شود؟ و اینکه ما تا چه حد مجاز هستیم که خشونت را درباره فیلمها و داستان های کودکان به کار بگیریم؟
این محقق و پژوهشگر حوزوی ادامه داد: تا چه حد و به چه میزانی می توان در سینما مسائل جنسی را برای کودکان لحاظ کرد؟ به چه نحوی؟ از چه سنی؟ با چه قیودی؟ و درعین حال هیچ پژوهشی درباره این موضوعات وجود ندارد.
درباره مالکیت آثارهنری، فتواهای روشن فقهی وجود ندارد
وی درادامه با بیان اینکه درباره مالکیت آثار هنری، فتواهای روشن فقهی در این زمینه وجود ندارد، اظهارکرد: حقوق و تکالیف هنرمندان و از طرفی نسبت آزادی با هنر چیست؟ و هنرمند تا کجا می تواند نقد کند و وارد حریم خصوصی شود؟ نقش ممیزی و نظارت آیا احکام فقهی وجود دارد؟ نقش حمایتی آیا وجود دارد؟ و در بعضی کشورهای دنیا از سینما حمایت دولتی برای آنها معنا ندارد و همه کمپانی ها مانند هالیوود خصوصی هستند و اینها در چرخه صنعتی برمی گردد و سوبسیدی به آنان پرداخته نمی شود.
حجت الاسلام همازاده با اشاره به این مطلب که آیا تحقیقی انجام شده است که چرا از بیت المال باید به سینما و سایر هنرها کمک شود و چه حدی دارد و با چه اولویتی است؟نقش های سیاستگذاری حکومت در ممیزیها و حمایتها و نظارت ها باید به چه نحوی باشد؟ اظهارکرد: درباره وسایل نظارتی و حمایتی دعواهای بسیاری وجوددارد که به فقه برمی گردد.
عمده فیلمها و آثار هنری، کتاب ها و رمانها و آزاد شدن برخی از آنها متکی به هیچ کشف فقهی نیست
وی ادامه داد: عمده فیلمها و آثار هنری کتاب ها و رمانها و آزاد شدن برخی از آنها متکی به هیچ کشف فقهی نیست و بیشتر براساس چانه زنی ها و سلیقه ها و شرایط سیاسی است که وقتی پرسش های بیشتری در این زمینه ایجاد می شود احساس می کنیم که نمی توان با تکیه بر توراث استفاده کرد و نیازمند به تکمیل در فقاهت هنرداریم نه فقه هنر و البته نتیجه آن تکمیل فقه هنر است چرا که فقاهت روش استنباط است و حتی فراتر از آن نیز می تواند صورت بگیرد که اسم این بخش را فلسفه فقه هنر می توان گذاشت که از مباحث درجه دو ناظر به فقه هنر است چرا فلسفه فقه هنر بخشی از آن روش شناختی است که همان فقاهت است و بخشی از آن موضوع شناسی است و بخشی حیطه شناختی است.
سرکوب گرایش جمالگرایی و جایگزینی فطرت توحید
حجت الاسلام همازاده با بیان اینکه درباره روش شناسی در شرایط فعلی حتی می توانیم نقاط پیشرفت و قوت را نشان بدهیم، اظهارکرد: درباب هنر در قدم نخست نیاز به یک نظریه کلی داریم و از طرفی نظریه مقاصد شریعت، مبانی انسان شناسی و مباحث کلامی مرتبط به هنر بررسی و دیده شود که آیا جمالگرایی و زیبا گرایی از گرایش های فطری بشر است که اگر هست آیا می شود یک گرایش فطری را سرکوب کرد برای اینکه گرایش دیگری مانند گرایش به توحید را تقویت کرد؟
وی با بیان اینکه درباره این گرایش های فطری چه اولویت هایی وجود دارد؟ و فهرستی از پرسش های کلامی، فلسفی وجود دارد که تک تک اینها می تواند یک پروژه پژوهشی باشد و جمع این پاسخها ما را به یک نظریه می رساند و ممکن است آن نظریه کوتاه باشد، اظهارکرد: نظر اسلام درباره هنر و زیبایی و آفرینش هنری و مواجهه با آثار هنری چگونه است و در عین حال رویکرد کلی اسلام گفته شود و این نظریه نورافکنی بر همه استنباط ها درروایات خرد شود.
ارتقاء و به روز رسانی فقه به معنای کنارگذاشتن فقه سنتی و جواهری نیست
این محقق و پژوهشگر حوزوی با تأکید برای ارتقاء و به روزرسانی فقه گفت: این به معنای کنارگذاشتن فقه سنتی و فقه جواهری نیست چرا که در قالب خود و در قرون سابق به خوبی پاسخگو بوده است و در شرایط فعلی نیز این فقه قابل تکامل و به روز رسانی است و آن چیزی که ما در اصول فقه و روش اجتهاد داریم درست است.
وی ادامه داد: رویکرد دیگر درباره روش شناسی، بحث عناوین پایه است که این موضوع در فقه موسیقی بیان شده است اما کسی که آن را ارائه کرده است قائل به این موضوع است که می توان آن را تعمیم داد و تا وقتی بخواهیم به روایات درباره هنر مراجعه می کنیم می بینیم که عناوین مختلفی به کار رفته است و درباره غنا عنوان باطل و لهو به کار رفته است و نسبت عناوین باید در نسبت سنجی بررسی شود چرا که این کار انجام نشده است.
حجت الاسلام همازاده تصریح کرد: رویکرد دیگر درباره روش شناسی هنر، تفسیر دو سویه است که راجع به موسیقی مطرح شده است اما قابل تعمیم است و ما معمولا به این سمت رفته ایم که روایت، آیه را تفسیر کند و ببینیم غنا چیست چرا که غنا فقط آهنگ نیست و محتوا هم دخیل است.
وی با بیان اینکه کارکرد گرایی با مبحث زمان بندی احکام متفاوت است که باید در فلسفه فقه هنر مطرح شود، اظهارکرد: زمانبندی به این معنا که احکام ثابت هستند و مجسمه ای که مقید به دورانی است که بت پرستی درآن دوران بوده است و درجوامع گذشته و پیرامونی وجود دارد و موضوع مقید به این شرایط هر وقت شکل بگیرد حکم آن حرمت است و این ثابت است و موضوع به شرایط دیگر، حکم آن علیت است و از این نظر ثابت است و اگر موضوع متفاوت شود حکم نسبت به زمان متفاوت می شود و خیلی از موضوعات مثل شطرنج به فتوای امام (ره) تغییر کرد.
این محقق و پژوهشگر حوزوی ادامه داد: در عین حال یکی از مباحث ما انسان شناسی است که اگر بخواهیم کلام و فلسفه را با فقه شبکه کنیم و ازطرفی این پرسش مطرح می شود که علوم عقلی ما با علوم نقلی ارتباط داشته باشد یا نه، آیا آن کلام و انسان شناسی ربطی دارد بدین معنا که شریعت ما، فقه ما ربطی به حوزه کلام و عقاید دارد یا نه ، اظهارکرد: اینها جزایر منفصل هستند و اگر همه اینها بخشی از دین هستند و در کل منسجم قرار می گیرند می شود در کلام راجع به زیباگرایی و فطرت جمال گرایی صحبت کرد که ما به اذا در فقه پیدا نکند .
وی ادامه داد: این پرسشها باید در روش شناسی، موضوع شناسی، انسان شناسی و حیطه شناسی پاسخ داده شود که فقه هنر چه مرزی با فقه فرهنگ و رسانه دارد چرا که هنر هم در فیلم های تلویزیونی نمودهایی دارد اما هنر دیگری غیر از رسانه تلویزیون است که شامل رسانه های چاپی و الکترونیکی است.
پرسش و پاسخ
پرسش: آیا دین باید به دنبال اسلامی سازی هنر برود و یا اینکه باید وجهی پیداکند که وجوه اسلامی را برای آن تعریف کنند و یا اینکه هنرمی توانند آمیخته ای از دین باشد چرا که هنر دینی مجموعه ای از روش شناسی، موضوع شناسی، انسان شناسی و حیطه شناسی است؟
پاسخ: فقه هنجارساز است و باید و نباید به دنبال دارد و از طرفی ذات هنر، تخیل است و در ادراک زیبا شناسی نیز قوه خیال، دخیل است چرا که تخیل قاعده گریزاست و تحت استنتاج های عقلی قرار نمی گیرد و تخیل روش خاصی برای اثر است و فقه هنر نمی گوید که شما باید تخیل را قاعده مند کنید چرا که در فقه هنر راجع به مولف، اثر و مخاطب صحبت می شود و در اثر گفته می شود که هنرمند نمایش را دارد و می خواهد چیزی را تقویت کند و در عین حال پرسیده می شود که تأثیر این اثر بر تو چیست که اگر این تأثیر مفسده زا است نباید با آن مواجه صورت بگیرد که اگر برای اکثریت اینگونه باشد این اثر باید ممنوع شود و فقه درباره رعایت اثر صحبت می کند.
درواقع خود هنر، مطلوب دین است و هنر دینی به این معنا است که در قالب فرم بازنمایی می شود و هنر دینی در اینجا مطرح است و آن فرمولهایی که درباره هنر وجود دارد در تجربه بشر به دست آمده و فرمول ها نیازی به اسلامی سازی ندارند.
پرسش: برخی معتقدند که آینده هنر با زن است که اگر زن از هنر حذف شود دیگرهنری نخواهد بود و از طرفی در فقه نگاه جنسی و جنسیت محوری به زن وجود دارد که هرکجا زن است عنصر جنسی محسوب می شود و در عین حال زن مضمون جنسی است؟ در واقع در هردوی این گزاره ها ااشکال است که آیا می تواینم فرض کنیم که هنر زیبایی که توسط زن ارائه می شود جنسی نیست و از طرفی جنسی بودن چه تضادی با با شعوربودن و ضد ارزش بودن دارد؟
پاسخ: در فقه ما اینگونه نیست که هر جا که زن باشد آنجا عنصر جنسی پنداشته شود و هر جا عنصر جنسی باشد مفسده و خوف مفسده ای نیز هست و یا اینگونه تلقی شود چرا که با توجه به اینکه هنر در آفرینش با خیال و لطافتی است که در زنان دیده می شود به همین دلیل هنر نیز از این قشر تشکیل می شود و در عین حال بحث جنسیت و هنر از مباحث روی میز است و این موضوع صحت دارد که به عنوان مثال در قسمت هایی از فیلم بازیگر باید بازنمایی رفتاری را داشته باشد که جنسی است اما در مخاطب شما انزجار و نفرت از آن رفتار را ایجاد می کند و به این قصد انجام می شود و در این صورت مطلق حضور جنسی در اثر هنری مساوی با خوف مفسده نیست بلکه بسته به بازنمایی آن، تنفرو انزجار از آن بخش فحشا و فساد آمیز، مخاطب را درس می دهد و این بستگی به حضور جنسی در اثر هنری است که می تواند تأثیری مثبت داشته باشد.
پرسش: در سینمای هند عنصر پررنگ؛ رقص است که توسط زن اجرا می شود که ضد ارزش نیست و از طرفی حتی مسلمانان مشتاق به دیدن رقص زنان هستند و دختران مسلمان وارد رقص می شوند و برای آنها ضدارزش و دین به حساب نمی آید و اینجا این سؤوال مطرح می شود که آیا در فقه هنر این موضوع منافاتی ندارد که مباحث جنسی مطرح شود اما نگاه ضد ارزشی وجود نداشته باشد؟
پاسخ: در واقع بخشی از رقص برای تحریک شهوت است و اقسام متنوع وجود دارد که فرم های هنری و همان زبان بدن هستند چرا که همانطور که ما شعر و تصویر داریم در واقع این حرکات موزون نیز می توانند نمایی از شعور و احساس و حتی فرهنگ باشند و باید به این امر توجه شود که موضوع رقص چیست که اگر درست مورد استفاده قرار بگیرد فقط متوجه بعد منفی نمی شود.
تهیه و تنظیم: فاطمه ترزفان